Als je de grote, lichte hal van PsyQ aan de Lijnbaan in Den Haag binnenloopt, trekt de plek rechts naast de receptie direct je aandacht. Daar hangt een viertal monitoren, zoals de schermen met vluchttijden op luchthavens. Maar op deze schermen zijn wolkenluchten, gebouwen in de omgeving en een close-up van een wiebelende teen te zien. Pas daarna valt de wand erachter op. Een paarse achtergrond, waarin de vloer doorloopt en ramen en deuren te zien zijn. Een vervreemdend beeld. Loopt de hal nog door? Of is die nep? Tegenover de wand met monitoren staan grote rode fauteuils voor wachtenden.

“Het kunstwerk brengt patiënten en bezoekers op andere gedachten. Dat is iets heel anders dan een gedateerde leesmap”, zegt directeur bedrijfsvoering Betty Kooijman van PsyQ. “Regelmatig zitten hier familieleden of begeleiders van patiënten even te wachten. Wachten is het thema van het kunstwerk van Mels van Zutphen. De bezoekers hebben iets om naar te kijken, en tegelijkertijd zet de kunst het gebouw in een ander perspectief. Met de video’s halen we de buitenwereld naar binnen. Het staat symbool voor de openheid en transparantie waar PsyQ voor staat.”

Gevoelige plek

In de glazen gang tussen de oudbouw en de nieuwbouw van de locatie Molengracht van het Amphia Ziekenhuis in Breda, is ‘Wintertuin’ van kunstenaar Michiel Kluiters geplaatst. Net naast de intensive care, met uitzicht op de binnentuin, hangen buiten drie grote beeldschermen. Het is een plek, waar mensen toch vooral bedroefd zijn. “Het bezoek van ic-patiënten loopt hier veel heen en weer”, vertelt Rob Dijkstra van de kunstcommissie van het Amphia Ziekenhuis. “Ze vinden hier een rustpunt en kunnen bij Wintertuin even wegdromen. Ook patiënten en medewerkers kunnen hier hun gedachten verzetten. Kunst kan afleiden. En er zijn theorieën dat binnentuinen bijdragen aan het genezingsproces.”

Wintertuin is een videoanimatie waarin beelden van een ziekenhuisgang zijn verweven met opnamen van botanische tuinen. De compositie wekt de illusie dat een deel van het ziekenhuis begroeid is met planten en bomen. “Mijn kunstwerken gaan voorbij het verwachtingspatroon”, vertelt kunstenaar Michiel Kluiters. “Het lijkt vanzelfsprekend in het interieur, pas in tweede instantie denk je: oh, misschien is het wel kunst.” Kluiters wil de kijker even wegnemen uit de omgeving. “Het is een fantasiewereld, hallucinatie-achtig.”

Therapeutische waarde

“Kunst moet boven de alledaagse werkelijkheid uit stijgen”, vindt ook Tom van Gestel, artistiek leider bij Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR). SKOR brengt al negen jaar kunstenaars en instellingen samen. Gekeken wordt wat de instellingen met de kunst willen bereiken, naar de situatie of de omgeving waarin de instelling ligt, en naar de achtergrond van patiënten en personeel.

“Een kunstwerk kan ook therapeutische waarde hebben, zoals bij de Treincoupé in zorgcentrum De Bieslandhof in Delft“, zegt Van Gestel. Daar kunnen bewoners van de gesloten afdeling op echte treinstoelen gaan zitten en via beeldschermen naar een voorbijtrekkend polderlandschap kijken. Volgens een van de makers, Lino Hellings, zitten bewoners die voorheen bij de deur stonden omdat ze weg wilden, nu in de treincoupé. Voorbeelden om het belang van kunst in de zorg aan te tonen heeft Van Gestel genoeg. “In de Kempische Verpleeghuizen in Bladel is op het centrale plein een muziekkapel gezet, waar ook optredens plaatsvinden. Het is een beeld, maar het kan ook als kiosk gebruikt worden. In Brabantse dorpen staat vaak zo’n kapel. Dementerende bewoners herinnert dit aan vroeger.”

Financiering

In de financiering van kunst in zorginstellingen is het een en ander veranderd. “Sinds 1986 was kunst in zorginstellingen iets automatisch”, zegt Van Gestel. “Elco Brinkman, minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, wilde iedereen tot kunst bekeren. Toen is de regeling ontstaan dat instellingen een bepaald bedrag boven op hun bouwbudget kregen en SKOR hetzelfde bedrag bijlegde. De kunst kwam direct aan de orde bij nieuwbouw. Dat is met de komst van het nieuwe zorgstelsel op 1 januari 2006 veranderd. Instellingen moeten nu zelf een substantieel gedeelte van het budget zien te vinden.”

Waarom zouden zorginstellingen hun schaarse middelen aan kunst besteden? “Dan kun je ook zeggen: waarom zou je zorg besteden aan een gebouw? Of aan de omgeving? Kunst kan bijdragen aan een betere omgeving, aan de sfeer en beleving”, zegt Van Gestel. “En kunst in zorginstellingen kan buitenstaanders op een andere manier iets laten zien van onderwerpen als neurologie, verpleegkunde of ziek zijn.”

Baten

Het Amphia Ziekenhuis heeft een van de grootste kunstcollecties van ziekenhuizen in Nederland. Over de kosten heeft de kunstcommissie wat discussie gehad met medewerkers. “Maar als je dan vertelt over het hoe en waarom, zijn medewerkers heel enthousiast”, vertelt Dijkstra. “Eindelijk iets moois en moderns, zeiden ze toen.” Het Amphia Ziekenhuis heeft een budget voor kunst, maar dankt veel aan sponsoring. “Eigenlijk zou budget van de musea naar de ziekenhuizen overgeheveld moeten worden”, vindt Dijkstra. “In een ziekenhuis komen mensen die anders misschien nooit met kunst in aanraking komen.”

Bij PsyQ vinden ze de baten ruimschoots tegen de kosten op wegen. “De kosten van de kunst zijn maar een fractie van de bouwkosten, een eenmalige uitgave”, zegt Kooijman. “Veel mensen beleven er elke dag weer plezier aan. We willen een prettige omgeving bieden, die recht doet aan het optimisme dat PsyQ wil uitstralen. Optimisme is voor onze patiënten een belangrijke factor die bijdraagt aan herstel.” Het kunstwerk geeft ook de meer dan 200 medewerkers op de Lijnbaan veel energie. “Ze zijn trots op het gebouw en op het werk dat ze doen. De dynamiek daarvan wordt weerspiegeld in het kunstwerk”, aldus Kooijman.

Toekomstplannen

SKOR heeft plannen gemaakt om de kunst in de zorg te behouden, ook al is de financiering nu lastiger. “In 2009 starten we met een project dat als voorlopige werktitel De Collectie heeft”, vertelt Van Gestel. “Het gaat enerzijds om een collectie personen met sleutelposities in de zorg die veel belangstelling hebben voor kunst. En anderzijds om een collectie reeds bestaande en nieuw te maken werken. Werken voor een specifieke instelling en voor de zorg in het algemeen. Het gaat dan ook om films, boeken, video’s en verplaatsbare werken. We lenen die tijdelijk uit aan zorginstellingen of musea door het hele land. We willen de bijzondere relatie tussen kunst en de gezondheidszorg laten zien.”

Het grootste verschil tussen vroeger en nu is volgens Van Gestel de intrede van technologie. “Kunstenaars maken meer gebruik van internet en videokunst. Interactiviteit speelt een rol. Ze passen gecompliceerde technieken toe.” Voor de toekomst ziet Van Gestel nog bergen mogelijkheden. “Zorginstellingen hebben tegenwoordig schermen en displays, waarop kunstenaars dingen kunnen vertonen. We denken ook aan filmproducties, wellicht in samenwerking met zorgopleidingen. Verpleegkundigen kunnen bijvoorbeeld ideeën leveren voor kunst die samenhangt met hun werkplek. Of meewerken aan een productie waardoor zij anders naar hun werk gaan kijken.” (Zorgvisie – Annelies Vermeulen)