Volgens Gudule Boland, projectleider bij Pharos, kunnen zorgverleners veel doen om de communicatie effectiever te laten zijn en de patiënt een rol te geven bij het beslissen over een behandeling.

Dat begint al voordat een patiënt daadwerkelijk in de spreekkamer tegenover de arts zit. “Ik weet niet of het overal zo gaat, maar hier in Utrecht krijg je een verwijsbrief van de huisarts. Je belt dan naar het ziekenhuis. Vervolgens krijg je een vragenlijst in het patiëntportaal. De afspraak wordt pas gemaakt op het moment dat je die vragenlijst hebt ingevuld. Ik ben benieuwd wat er gebeurt met de mensen die de vragenlijst niet hebben ingevuld. Ga je als zorgverlener dan nabellen? Vraag je of het lukt? Komen die mensen dan wel bij een dokter terecht? Wij hebben daar als Pharos wel onze vraagtekens bij.”

Digitaal vaardig

“Lang niet iedereen heeft thuis de beschikking over een computer en is digitaal vaardig genoeg om in te loggen in een patiëntportaal. Mensen zouden de mogelijkheid moeten hebben om de vragenlijst op papier in te vullen of digitaal in het ziekenhuis en dan met hulp van een verpleegkundige.”

Is de afspraak eenmaal tot stand gekomen en zitten patiënt en arts samen in de spreekkamer, dan is het belangrijk dat de arts een inschatting maakt van wie hij voor zich heeft en daar zijn taalgebruik op aansluit. Boland pleit ervoor in de intake altijd naar opleiding of beroep te vragen. “Dat geeft al veel informatie. Als iemand werkt als schoonmaker, is de kans op beperkte gezondheidsvaardigheden groter dan bij iemand die bijvoorbeeld werkt als beleidsmedewerker of leerkracht.”

Taboe

Als er twijfels bestaan over iemands taalniveau, is het niet handig om rechtstreeks te vragen of iemand problemen heeft met lezen en schrijven. “Dan zal er vaak een ontkennend antwoord volgen. Er ligt een taboe op niet goed kunnen lezen en schrijven. En veel mensen vinden van zichzelf bovendien niet dat ze slecht lezen en schrijven. Een arts kan bijvoorbeeld zeggen dat veel mensen het lastig vinden om formulieren in te vullen. En dan vragen of dat voor deze patiënt ook geldt. Als die dan aangeeft dat hij dat inderdaad moeilijk of vervelend vindt, dat hij er niet bij kan op de computer of dat de vragenlijst te lang is, kan dat een indicatie voor laaggeletterdheid zijn.

Vier stappen

Voor het samen beslissen in de spreekkamer worden vaak de vier stappen van Anne Stiggelbout gebruikt. In de eerste stap legt de zorgverlener aan de patiënt uit dat in het gesprek een keuze gemaakt moet worden en dat arts en patiënt dat samen zullen bespreken. Vervolgens worden in de tweede stap alle opties besproken. Dan komt de stap van het wikken en wegen en tenslotte volgt in de vierde stap de beslissing. Dat kan ook een besluit zijn om de beslissing nog uit te stellen.

Boland pleit ervoor om bij het vermoeden van laaggeletterdheid of beperkte gezondheidsvaardigheden niet te beginnen bij de eerste stap, maar er nog een ‘stap 0’ aan vooraf te laten gaan. “In die stap check je bij de patiënt of die weet wat er eigenlijk aan de hand is. Begrijpt hij of zij de diagnose? Laat de patiënt dat in eigen woorden formuleren. Kan een patiënt dat niet, dan is het belangrijk om, in begrijpelijke taal, de diagnose uit te leggen.”

Dagelijks leven

Samen beslissen wil volgens Boland niet zeggen dat de patiënt alleen beslist. “Het werkt bij niemand en zeker bij laaggeletterde patiënten niet om drie alternatieven te noemen en dan met de armen over elkaar te gaan zitten. Noem duidelijk de voor- en nadelen van de verschillende behandelopties. Wil de patiënt dat de arts beslist, dan is dat ook prima. Maar vraag ook dan door naar wat van belang is voor het dagelijks leven van de patiënt. Voor iemand die heel graag fietst is een behandeling die duizeligheid als bijwerking heeft bijvoorbeeld niet optimaal.”

Terugvraagmethode

Het is belangrijk om gedurende en aan het einde van het gesprek te checken of de boodschap aangekomen is. Daarvoor is de terugvraagmethode volgens Boland heel handig. “Je vraagt dan niet of alles duidelijk is, maar je vraagt of jij het allemaal goed hebt uitgelegd. Vraag de patiënt hoe hij of zij het thuis aan zijn familie gaat vertellen. Dan wordt snel genoeg duidelijk of jouw uitleg begrijpelijk genoeg is geweest.”

Taalniveau aanpassen

“Zorgverleners hoeven niet precies alle taalniveaus te kennen”, aldus Boland. Ze hoopt dat ze wel beseffen dat ze hun taalniveau aan moeten passen aan iedere unieke patiënt.

“Het is belangrijk om voor de start van een behandeling informed consent te hebben. De patiënt moet goed weten waar hij ja tegen zegt. Dat blijkt heel regelmatig niet het geval te zijn. Dan zeggen mensen achteraf ‘als ik dit had geweten, had ik deze operatie nooit laten doen’. Dan kan de zorgverlener zeggen ‘dat heb ik wel verteld’. Maar die heeft dan vaak niet gecheckt of zijn of haar uitleg begrijpelijk genoeg was voor de patiënt.”

Financiering tolk

Hoewel de meeste laaggeletterden autochtone Nederlanders zijn, vallen in deze groep ook veel oudere migranten. Een tolk is dan onmisbaar, maar die wordt vaak niet ingeschakeld. Veel zorgverleners kennen de tolkenregeling onvoldoende en soms vormt de financiering een belemmering.

Boland: “De tolk wordt helaas niet voor iedereen meer betaald. En dat is natuurlijk een hele slechte zaak. Een verloskundige die voor een consult een tolk wil inschakelen, is daarvoor meer geld kwijt dan ze krijgt van de zorgverzekeraar voor het consult. Terwijl het echt noodzakelijk is voor goede zorg dat patiënt en zorgverlener elkaar goed begrijpen.”

———————————————————————————————————–

Pharos werkte mee aan de totstandkoming van de e-learning Samen beslissen bij beperkte gezondheidsvaardigheden. Deze e-learning is via Qruxx te volgen.