Berichten als het neerstorten van de MH17, raken je. Onder de slachtoffers geen mensen uit mijn directe omgeving maar wel ‘bekende namen’ die een extra rilling veroorzaken. Een van die namen is Willem Witteveen, senator voor de PvdA en hoogleraar Encyclopedie van de  Rechtswetenschap in Tilburg. Hij verongelukte samen met zijn vrouw en dochter. Vlak voor hun welverdiende vakantie naar Indonesië had hij bij zijn uitgever het manuscript van zijn boek De wet als kunstwerk ingeleverd. Over sommige boeken wil je als bestuurder praten en dit is er één van. Dat praten is wel een beetje gevaarlijk omdat dit meesterwerk stem geeft aan een al langer levend gevoel. Zeker nu de stemgever er helaas niet meer is past bescheidenheid, omdat mijn kritische observaties als bestuurder in het niet vallen bij de erudiete noties van Witteveen. Het gevaar van het selectief ‘kersenplukken’ is dan ook niet denkbeeldig.

Tien geboden voor de wetgever

De observaties waarin ik mij herken zijn in zijn boek de vrucht van een breed en zorgvuldig rechtsfilosofisch beschouwen van wetgeving en rechtsstatelijkheid. Uit dat beschouwen komen een tiental geboden voor de wetgever voort. Die geboden dragen bij aan de ‘kunst van het wetgeven’ en laten zich lezen als een oproep tot bedachtzaamheid. Een kunst die meer ruimte moet krijgen, in plaats van de steeds instrumentelere wetgeving die soms zelfs  het karakter van gelegenheidswetgeving heeft. In deze tijd van over elkaar heen buitelende wetgevingsinitiatieven en een ‘staccatocultuur’ voelt zijn pleidooi voor ‘slow law’ als een verademing.
Witteveen constateert dat in het proces van wetgeving nu te weinig momenten zijn ingebouwd voor bedachtzame en weloverwogen oordelen over wetsvoorstellen. Voor grote systeemveranderingen zou meer tijd genomen moeten worden om alle betrokkenen te horen, alle gezichtspunten te verkennen en alle afwegingen te maken die noodzakelijk zijn voor de totstandkoming van een goede wet. De kookkunst is, mits op hoog niveau beoefend, helemaal geen slecht voorbeeld voor de kunst van het wetgeven.

Aansprekende voorbeelden

Het knappe van Witteveen is dat hij als medewetgever verantwoordelijkheid neemt maar tegelijkertijd uiterst kritisch reflecteert op de wijze waarop wetgeving tot stand komt. In de hoofdstukken over het tiende gebod, ‘regelgeleid gedrag’, passeren Weber, Kafka en Foucault. Daarnaast schetst hij aansprekende voorbeelden van de twee beelden die bureaucratie oproept: enerzijds een onvermijdelijke en succesvolle organisatie van het moderne leven, anderzijds een mentaliteit waarbij het model van regelgeleid gedrag is verinnerlijkt. Een helder stelsel van ordescheppende regels voor de een, een staaltje hinderlijke regelzucht dat de vrijheid van de mens wegneemt voor de ander. Dat de schrijver ook de waarschuwende stem van Jürgen Habermas over de kolonisering van de leefwereld aanhaalt verbaast dan ook niet.

Twee werelden verbinden

Het meesterwerk van Willem Witteveen is wat mij betreft niet alleen een oproep aan wetgevers en wetgevingsjuristen. Juist in een tijd dat de zorg en het publieke domein elkaar steeds meer raken – denk aan de transities –  is het zaak om elkaars taal te leren verstaan. De ongelofelijk rijk onderbouwde kritische reflecties van Witteveen vat ik dan ook op als een pleidooi om een brug te slaan tussen twee werelden die elkaar veelal niet begrijpen maar elkaar wel degelijk nodig hebben. Zowel wanneer het gaat om wetgeving  als wanneer het gaat om de effecten van wetgeving op de burger. Ik ben Witteveen dankbaar dat hij op zo’n magistrale wijze een stem heeft gegeven aan de noodzaak om die werelden meer dan ooit met elkaar te verbinden.

Henk Steen, bestuursvoorzitter Odion, zorginstelling voor mensen met een beperking