In wetenschappelijke studies is de relatie tussen zeggenschap en werkplezier en behoud van personeel veelvuldig onderzocht en aangetoond. Net als de relatie tussen zeggenschap en patiëntveiligheid, kwaliteit van zorg en kwaliteitsverbetering in de zorg. Maar alleen het organiseren van mogelijkheden voor formele zeggenschap is hiervoor niet afdoende: zeggenschap speelt zich af in de dynamiek tussen mensen en vraagt daarmee om (persoonlijk) leiderschap.

Verticale zeggenschap

In het programma TAZ geeft de minister aan dat bestuurders en leidinggevenden zeggenschap meer moeten gaan faciliteren en ondersteunen door zorgmedewerkers te betrekken bij beleids- en besluitvorming (verticale zeggenschap). Dit is nu ook wettelijk geborgd in de Wet kwaliteit, klachten en geschillen in de zorg, waaraan wordt toegevoegd dat zorgverleners invloed moeten kunnen hebben op het primaire proces van zorgverlening en het zorginhoudelijke beleid van de organisatie.

Zeggenschap ervaren

De vraag is echter of deze formele mogelijkheden voor inspraak en invloed voldoende zijn om medewerkers daadwerkelijk te laten ervaren dat zij zeggenschap hebben. Onderzoek binnen het programma Waardigheid en trots op locatie laat zien dat managers en bestuurders van verpleeghuisorganisaties over het algemeen een stuk optimistischer zijn over de mogelijkheden voor zorgmedewerkers om invloed te hebben op het beleid van de organisatie dan verzorgenden en verpleegkundigen.

Gehoord voelen

In het onderzoek werden data geanalyseerd die zijn verzameld bij circa 4000 Nederlandse zorgprofessionals die werken bij 180 verpleeghuislocaties. Hoewel uit deze cijfers ook een significante relatie naar voren kwam tussen mogelijkheden voor zeggenschap enerzijds en werkplezier en behoud van personeel anderzijds, maakten medewerkers in de toelichtingen veelvuldig opmerkingen als: ‘Ik zou niet weten hoe ik invloed kan uitoefenen op het beleid’, of ‘Ik heb nog nooit van een VAR gehoord. Volgens mij is die er niet?’ Dit gebeurde ook bij organisaties waarbij het management en het bestuur aangeven dat zij actief gebruik maken van input en adviezen van medewerkers en adviesraden. De analyse van deze data laat dan ook zien dat managers en bestuurders er niet zomaar vanuit kunnen gaan dat zij zeggenschap van medewerkers voldoende ondersteunen en faciliteren als daar formeel voldoende mogelijkheden voor zijn. Laat staan dat medewerkers zich gehoord voelen.

Horizontale zeggenschap

In het programma TAZ wordt ook aandacht besteed aan horizontale zeggenschap. Daarbij gaat het om gelijkwaardigheid en de mogelijkheid om je uit te kunnen spreken in je team. Ook dat is een goed idee omdat dit het leren en verbeteren en de samenwerking in teams ten goede komt. Zowel de wetenschappelijke literatuur als de data verzameld binnen Waardigheid en trots op locatie laten zien dat een goede teamsamenwerking en een teamcultuur van leren en verbeteren samenhangen met zowel werkplezier en behoud van personeel als met een betere kwaliteit van zorg.

Lagere functiegroepen

Hiërarchie speelt echter niet alleen een rol op organisatieniveau, maar zeker ook in zorgteams. Ook dat verdient aandacht in het kader van zeggenschap. Zo hebben verschillende studies aangetoond dat vooral medewerkers in lagere functiegroepen zich minder snel uitspreken. Bijvoorbeeld doordat zij het gevoel hebben dat zij minder recht van spreken hebben dan anderen in het team of doordat zij zich minder betrokken voelen bij de organisatie. Rollen zoals EVV’ers, kwaliteitsverpleegkundigen en verpleegkundig specialisten zijn aan de ene kant helpend, maar kunnen aan de andere kant hiërarchische verhoudingen in teams in de hand werken. In de verpleeghuizen vormen de zorghulpen, helpenden en verzorgenden de handen aan het bed waar zo’n gebrek aan is. De vraag is wat er, naast voldoende tijd, voor hen nodig is om hun stem te laten horen.

Zachte randvoorwaarden

500 miljoen per jaar voor meer werkplezier en zeggenschap in de zorg is een mooi en belangrijk initiatief. Om hiervan de vruchten te kunnen plukken, zal er echter ook voldoende tijd en energie moeten worden gestoken in de zachte randvoorwaarden voor zeggenschap. Dit betekent goed leiderschap bij het management, bestuur en leidinggevenden van zorgmedewerkers. Maar het vraagt ook persoonlijk leiderschap van zorgmedewerkers zelf, zodat zorgmedewerkers op alle niveaus zich gesteund voelen om hun stem te laten horen en ervaren dat die stem ook wordt gehoord. Zo kan zeggenschap daadwerkelijk bijdragen aan meer werkplezier, behoud van personeel en betere kwaliteit van zorg.

Bellis van den Berg en Paulien Vermunt, adviseurs Vilans