Begin 2020 werd de wereld opgeschrikt door de coronapandemie. Wat begon als een gezondheidscrisis, leidde tot ingrijpende veranderingen in de samenleving en de zorg. Vijf jaar later kijken Bas Leerink en Anne Arntz van IG&H terug op de lessen die we hebben geleerd en de kansen die we hebben gemist.
Blijvende veranderingen
- Digitale transformatie versneld
Tijdens de pandemie werden veel zorgcontacten noodgedwongen gedigitaliseerd. E-consults, beeldbellen en digitale afstemming tussen zorgprofessionals zijn sindsdien niet meer weg te denken. In het ETZ vindt nu bijvoorbeeld 25 procent van alle afspraken digitaal plaats en in het Bravis ziekenhuis is zelfs 28,5 procent van alle herhaalconsulten online. Patiënten hoeven niet onnodig naar het ziekenhuis te reizen, het bespaart zorgverleners tijd en draagt bij aan een duurzamere zorg door minder reisbewegingen. Daarnaast is het digitale werken in bredere zin doorgedrongen in de zorg. Overleggen en de totstandkoming van bijvoorbeeld regioplannen verlopen efficiënter door digitale samenwerkingstools. - Meer waardering voor de zorg
De zorg liep snel tegen haar grenzen aan na het intreden van de pandemie en de zorgverleners moesten tot het uiterste gaan. De onmisbare rol van verpleegkundigen werd tijdens de coronacrisis meer dan ooit zichtbaar. Dit heeft geleid tot een hogere waardering voor zorgverleners. Daarnaast heeft het bijgedragen aan de positie van verpleegkundigen, waar een verpleegkundigenorgaan in veel ziekenhuizen nu inspraak heeft op bestuurlijk niveau. Volgens V&VN ervaart 22 procent van de verpleegkundigen meer zeggenschap in de organisatie. - Impuls voor passende zorg
De pandemie maakte duidelijk dat zorg niet altijd vanzelfsprekend is. De principes van passende zorg kregen hierdoor een enorme impuls. Concepten zoals proactieve zorgplanning, waarbij patiënten en zorgverleners gezamenlijk zorgkeuzes voorbereiden, zijn steeds meer ingebed in de praktijk. Daarnaast heeft ‘samen beslissen’ een vaste plaats gekregen in de zorgverlening, waarbij de wensen en voorkeuren van de patiënt leidend zijn. Ook de focus op positieve gezondheid, waarbij niet alleen de ziekte maar vooral het welbevinden van de patiënt centraal staat, heeft een versnelling doorgemaakt. In de nawee van de pandemie is het kader passende inhaalzorg opgezet, waarbij focus is gelegd op het leveren van zorg die écht nodig is, zodat wachtlijsten sneller konden worden weggewerkt zonder vervolgschade. Deze manier van werken heeft zich in coronatijd meer bewezen en wordt daarom blijvender ingezet, om de toegankelijkheid van zorg ook nu te borgen.
Verdwenen veranderingen
Helaas zijn niet alle verbeteringen uit de coronaperiode behouden gebleven. Drie belangrijke veranderingen zijn na de crisis weer grotendeels verdwenen:
- Met het verdwijnen van de urgentie verschijnt de bureaucratie
Tijdens de coronapandemie liet de zorg zien waartoe ze in staat is onder hoge druk: data werden gedeeld over instellingen heen, regionale samenwerking werd vanzelfsprekend en besluitvorming verliep ongekend snel. In korte tijd ontstonden oplossingen die voorheen onhaalbaar leken, zoals het landelijke IC-dashboard en tijdelijke opschaling van capaciteit. Deze verbeteringen waren mogelijk door centrale regie, gedeeld urgentiebesef en het tijdelijk loslaten van normale procedures. Inmiddels zijn veel van die crisismaatregelen afgeschaald, en is een deel van die vernieuwingsenergie verdwenen. Ook al is de wil om samen te werken er wel (o.a. vastgelegd in het Integraal Zorgakkoord), lopen innovaties nu weer vast op traag overleg, ingewikkelde processen, verkokerde belangen en schotten in financiering. Het zorgsysteem is complex, met gespreide verantwoordelijkheden en een prikkelstructuur die samenwerking niet vanzelf beloont. Daardoor is de wendbaarheid die in crisistijd mogelijk bleek in normale omstandigheden moeilijk vast te houden. De uitdaging is niet alleen om terugval te voorkomen, maar om de lessen uit de crisis duurzaam in te bedden in wetgeving, bekostiging en organisatie — zodat we niet pas weer kunnen versnellen als er een nieuwe crisis uitbreekt.
- Afbrokkeling van de pandemische paraatheid
Tijdens de crisis werd een sterke infrastructuur opgebouwd om adequaat te reageren op pandemieën. Denk aan taskforces, voorraadbeheer van beschermingsmiddelen en crisisteams die snel konden schakelen. Nu zal die infrastructuur verdwenen door de voorgenomen besparing van 300 miljoen euro op pandemische paraatheid. Experts waarschuwen dat de huidige pandemische paraatheid al slechter is dan vóór de coronapandemie. Er is weinig structurele aandacht voor crisisvoorbereiding en het ontbreekt aan een helder plan om een toekomstige pandemie het hoofd te bieden. Hierdoor dreigt de zorg opnieuw overvallen te worden als zich een vergelijkbare situatie voordoet, zeker als we in de huidige orde van de dag weer terugvallen in onze gewoontes van vóór een van de ingrijpendste gebeurtenissen in de gezondheidszorg van onze levens.
Lessen voor de toekomst
De coronapandemie heeft aangetoond dat de zorgsector snel en innovatief kan handelen als dat echt nodig is. De vraag is nu hoe we de positieve erfenissen verder kunnen uitbouwen en hoe we kunnen voorkomen dat belangrijke lessen verloren gaan. Het vasthouden van digitale transformatie, de versterking van de positie van verpleegkundigen en het concept van passende zorg bieden kansen om de zorg structureel te verbeteren. Tegelijkertijd is het van belang om opnieuw de schotten tussen instellingen te doorbreken, oplossingsgericht te denken en te investeren in pandemische paraatheid. Alleen zo kunnen we de zorgsector veerkrachtig en toekomstbestendig maken.
Door Bas Leerink, Managing director Healthcare IG&H, en Anne Arntz, Manager Healthcare IG&H
