Dat komt doordat de rivaliteit bij mensen, net als bij andere mensapen, vooral is gericht op het eigen geslacht. Dat legde de op 14 maart overleden primatoloog Frans de Waal, wereldberoemd van zijn boeken over de overeenkomsten tussen mensapen en mensen, uit op een Zorgvisie-congres over patiëntveiligheid in 2019.

Samenwerking en patiëntveiligheid

Bij chimpansees is bij samenwerking de partnerkeuze een belangrijk element. Chimpansees weten van elkaar met wie ze prettig samenwerken. De beste samenwerking ontstaat bij vaste teams. Dat is een punt van aandacht voor ziekenhuizen die steeds groter worden, waarschuwde De waal. Daardoor wisselen teams voortdurend van samenstelling. Het is dan erg ingewikkeld om langdurige samenwerkingsrelaties op te bouwen waarin routine en rolverdeling logisch zijn. Dat is niet bevorderlijk voor een goede samenwerking en zou wellicht een negatief effect kunnen hebben op de patiëntveiligheid.

Frans de Waal en Emory Healthcare

Frustratie over een gebrek aan teamwork op de operatiekamer (OK). Dat was destijds de aanleiding voor een anesthesioloog van Emory Healthcare in Atlanta om de hulp van De Waal in te roepen. De Waal en zijn team namen het reilen en zeilen op de OK onder de loep alsof ze naar een apenkolonie keken. Ze zagen het hele scala aan menselijk gedrag voorbijkomen op de OK. Chirurgen en verpleegkundigen praatten over koetjes en kalfjes, roddelden en flirtten. Soms dansten ze zelfs, want op de OK in Atlanta stond er vaak muziek op.

Conflict op de operatiekamer

Gedrag van chimpansees vertoont dezelfde dynamiek als mensen op een OK als het gaat hiërarchie, leiderschap, samenwerking en conflict. De Waal observeerde met zijn team tweehonderd operaties op de OK in Atlanta. Conflicten op de OK, die regelmatig plaatsvonden, kwamen vaak doordat iemands status werd betwist. Of doordat de taak van iemand niet duidelijk was gedefinieerd.

Meer mannen, meer conflict

Hoe meer mannen er in een team waren, hoe groter het risico op conflicten was. Dat hoeft niet per se slecht te zijn, stelde De Waal. “Mannen hebben meer conflicten, maar verzoenen zich daardoor ook gemakkelijker. Vrouwen zijn meer geneigd om conflicten te vermijden, maar die kunnen soms wel heel lang onderhuids smeulen.”

Lange operaties

Het risico op conflicten nam toe met de duur van de operatie. Conflicten zijn onvermijdelijk en hoeven ook niet per definitie verkeerd te zijn, stelde De waal. Soms zijn conflicten constructief en verbeteren ze de samenwerking. De kunst is de juiste balans vinden tussen frictie en samenwerking. Teams moeten daarom conflicten niet vermijden, maar wel proberen te beheersen.

Chirurgen schreeuwen en gooien

In enkele gevallen waren de conflicten in Atlanta zo heftig dat de veiligheid van patiënten in het geding was. Chirurgen schreeuwden tegen elkaar en in één geval vloog er zelfs instrumentarium door de lucht. Bij een andere operatie was de sfeer zo gespannen dat het de chirurg ontging dat er materiaal in het lichaam van de patiënt achterbleef.

Hiërarchie en conflictbeheersing

De Waal pleitte in een interview per email een lans voor hiërarchie om conflicten niet uit de hand te laten lopen. “Zodra mensen projecten aanpakken of taken verrichten komt er een rangorde aan te pas. Die rangorde bepaalt wie wat beslist en dus wie verantwoordelijk is. Dat is zo in bedrijven en in het leger. Waarom zou dat op de operatiekamer anders zijn? Je kunt op de OK tenslotte geen democratische beslissingen gaan nemen, want dat gaat te langzaam. Expertise en status zorgen voor snel en effectief handelen in kwesties van leven en dood.”

“Alle primatengroepen hebben hiërarchieën. En dat is maar goed ook, want hiërarchie reduceert het aantal conflicten. Agressie gaat meestal omlaag in de hiërarchie. Maar zonder hiërarchie zouden conflicten escaleren, omdat de uitkomst onzeker is. Het idee van een egalitaire operatiekamer komt me vreemd voor. Wederzijds respect is natuurlijk wel iets waarnaar gestreefd moet worden.”