Door Patricia Vlasman, beleidsadviseur Preventie & ZE&GG, NVZ
Door de eeuwen heen speelden bomen een belangrijke rol in de manier waarop wij kennis classificeren. Eén van de oudste kennisbomen werd bedacht door Aristoteles. Deze kennisboom vertegenwoordigt een universele structuur voor alle wereldse kennis. In de boomgaard van de gezondheidszorg staan veel weerbarstige bomen. Aan de preventie- en leefstijlboom hangen appels van diverse akkoorden. Zo heb je het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA), het Nationaal Preventie Akkoord (NPA). En de Goudreinet onder de appels: het Integraal Zorgakkoord (IZA). Van deze verschillende “akkoorden-appels” bakken afzonderlijke programma’s en coalities driftig appeltaarten. Allemaal volgens eigen receptuur en met eigen ingrediënten. Wel met hetzelfde doel: voorkomen dat we ziek worden. Dit is primaire preventie. En het tegengaan van verslechtering als we al ziek zijn. Dat noemen we geïndiceerde preventie.
Een netwerk dat van elkaar afhankelijk is
Sinds Aristoteles staat de wereld niet stil. In het oude model van de filosoof raken de takken van de kennisboom elkaar niet. De afzonderlijke takken spreiden zich uit zonder banden. Met de kennis van nu begrijpen we dat er verbindingen bestaan tussen onderwerpen en met andere kennisgebieden. Dit geldt ook voor ons begrip van gezondheid. Verschillende soorten gezondheidsdeterminanten beïnvloeden onze gezondheid. Dat zijn bijvoorbeeld biologische factoren en leefstijl, maar ook onze fysieke en sociale omgeving. Onze gezondheid ontstaat door een combinatie van biologische kenmerken én omstandigheden buiten het gezondheidsdomein. De metafoor van de oude kennisboom van Aristoteles gaat nu niet langer meer op. Meer dan ooit is er sprake van een levensweb waarin sprake is van een onderling afhankelijk netwerk.
Afhankelijkheid en kennisspecialisten die verbinding zoeken
In het IZA staan honderden afspraken om de transitie naar passende zorg op gang te brengen. Onder meer door samenwerking tussen de gezondheidszorg en het sociaal domein te versterken. Daarmee zet het akkoord aan tot pluralistisch denken. En handelen in een wereld waarin alles onderling verbonden en van elkaar afhankelijk is. Het is niet meer voldoende om een kennisspecialist op één domein te zijn. Je moet verbindingen creëren die je in staat stellen te leren van andere domeinen. De kracht van het netwerk-denken helpt bij de uitdaging om steeds complexere gezondheidsvraagstukken zoals preventie en leefstijl aan te pakken. Zodat je met de verschillende beleidsappels van de preventie- en leefstijlboom een gezonde appeltaart bakt.
Ziekenhuizen en hun rol in het zorgen voor het voorkómen van ziekte
Voor ziekenhuizen betekent dit een omslag in denken. De medisch specialistische zorg richt zich van oudsher om het beter maken van mensen, niet om het voorkomen van ziekte. Natuurlijk is het besef van preventie al langere tijd aanwezig in de spreekkamer. Bijvoorbeeld als het gaat om een spoedig herstel ná een operatie of het voorkomen van heftigere klachten. Tijdsdruk en vraagstukken rondom bekostiging van preventie leidden ertoe dat de verantwoordelijkheid voor het stimuleren van een gezondere leefstijl buiten de muren van het ziekenhuis lag. Het samenwerken in een netwerk kan dit het hoofd bieden. Steeds meer ziekenhuizen zoeken de verbinding in de regio om méér te doen voor de patiënt.
Goede voorbeelden: leefstijlzorgloketten en samenwerking met sociaal domein
Ziekenhuizen spelen niet alleen een rol in de spreekkamer. Zij vervullen ook een rol als partner in het regionale zorgnetwerk. En een rol als aanjager van een gezonde leefstijl. In de dagelijkse praktijk van ziekenhuizen zijn al veel domein-overstijgende initiatieven en aanpakken te vinden. Veel universitair medische centra en ziekenhuizen installeerden een “leefstijlzorgloket”. Sommigen ziekenhuizen positioneerden dit integrale zorgconcept bewust binnen de muren van het ziekenhuis. Maar andere ziekenhuizen kozen juist voor huisvesting van dit loket midden in de wijk. Deze trend ontstond al voor het sluit van het Integraal Zorgakkoord. Het Jeroen Bosch kende al jaren een goedlopend Leefstijlloket. Een verpleegkundige van het ziekenhuis werkt hier samen met een preventiewerker van de GGD of een leefstijlcoach.
Ook zijn er medisch specialisten die op persoonlijke titel domeinoverstijgend werken aan preventie en leefstijl. Op 31 mei 2023 opende interventiecardioloog Samer Somi samen met vijf andere partners het Leefstijlcentrum Haaglanden. In dit centrum is een samenwerking tussen een fysiotherapeut, een diëtiste, een podotherapeut en eerstelijnspsycholoog. Mensen kunnen hier terecht voor hun fitheid, stoppen met roken, stressvermindering en slaapproblemen.
Preventie vraagt om vertrouwen, gedeelde urgentie én tijd
De paradigmashift van gescheiden zorgdomeinen naar netwerkzorg en pluralistisch denken en handelen betekent dat we ons bewust worden van de complexiteit van ziekte en gezondheid. Er zijn zoveel factoren en actoren die invloed hebben op elkaar en op de gezondheid van een persoon. Dat vraagt om een zorgvuldige aanpak en een lange adem. Om preventie en leefstijl in het zorgdomein overstijgend vorm te geven vereist van deelnemende partners vertrouwen en gedeelde urgentie. Het kneden van het deeg voor de appeltaart kost investering. En het deeg moet kunnen rijzen. Governance- en bekostigingsvraagstukken vragen vervolgens om een mooie korst om afbrokkeling tegen te gaan.
Ervaringsdeskundigen aan het woord om informele zorg te realiseren
De kennis van ervaringsdeskundigen is bij informele zorg net zo belangrijk als bij preventie. Zij kunnen anderen helpen om zichtbaar te maken waarom het moeilijk is gedragspatronen te doorbreken. Zij leefden zelf in armoede of met hoge schulden. Zij rookten of hadden overgewicht. En kunnen beter vertellen hoe zij dit beleefden en overleefden dan zorgprofessionals. Met de kennis en het narratief van de ervaringsdeskundigen kunnen we de aanpak van preventie en leefstijl verbeteren. In de Zeeuwse Zorg Coalitie leidde inwonerparticipatie tot het Burger Beraad Zorg Zeeland. Met in juni 2023 een officieel Inwonerakkoord Zorg Zeeland als vervolg. Op het gebied van preventie en leefstijl zet dit Inwonerakkoord in op een groene en gezonde leefomgeving om inwoners uit te nodigen tot gezond gedrag.
Inzet van kennis en kunde van studenten voor informele zorg
Een Burger Beraad laat goed zien hoe belangrijk de inzet van vrijwilligers en mantelzorgers is als aanvulling op de zorg die zorgprofessionals leveren. Informele zorg komt ook tot stand door gebruik te maken van kennis en kunde van studenten. Een mooi voorbeeld in Amsterdam is de Buurtcampus. In de Buurtcampus in de stadsdelen Amsterdam Oost, Zuidoost en Nieuw-West werken onderzoekers, professionals en ondernemers samen met de studenten van de Hogeschool van Amsterdam en buurtbewoners. De studenten en bewoners ontmoeten elkaar laagdrempelig in een vestiging van de bibliotheek. Midden in de wijk. Samen met bewoners werken honderden studenten vanuit verschillende opleidingen samen met de bewoners aan verschillende uitdagingen van de buurt. Zoals preventie en leefstijl, eenzaamheid en duurzaamheid. Of kans gelijkheid en digitale vaardigheid.
Kans voor de transities om gezondheid centraal te stellen
Om preventie en leefstijl te bevorderen is een domein overstijgende netwerk aanpak cruciaal. De verschillende beleidsakkoorden zijn als het ware de appels van de oude kennisboom. Deze moeten niet naast elkaar bestaan, maar elkaar juist aanvullen. Met de kennis uit de akkoorden ontstaat de kans om een transitie tot stand te kunnen brengen. Interdisciplinariteit is daarbij het bindmiddel om de medisch specialistische zorg met het sociaal en publiek domein te verbinden. Zodat niet langer “ziekte”, maar onze kwetsbare gezondheid centraal staat.
Meer informatie?
