De Kamerbrief Combinatie arbeid en zorg zet zwaar in op flexibiliteit als sleutel om werk en zorgtaken te combineren. Vooral ouderen en vrouwen zullen naar verwachting hun werk steeds vaker moeten combineren met mantelzorg. Toch wordt de ongelijke verdeling tussen mannen en vrouwen in het maatschappelijk debat niet benoemd of aangepakt. Daarmee blijft de structurele genderprijs buiten beeld.

Flexibiliteit verlicht lasten niet

In het debat over werkdruk en personeelstekorten in zorg en onderwijs wordt flexibiliteit vaak gepresenteerd als dé oplossing: meer uren, aanpasbare roosters en vakantiespreiding. Deze maatregelen lijken behulpzaam, maar lossen de totale werkdruk niet op. Want in sectoren waar vrouwen de meerderheid vormen, betekent: nog meer onbetaalde zorg op hun bord.

Zorg en onderwijs zijn vrouwelijk gedomineerd: 80 procent van de werknemers in de zorg en bijna twee derde in het onderwijs is vrouw. Tegelijkertijd verrichten vrouwen het merendeel van de onbetaalde mantelzorg: 64 procent van de mantelzorgers voor ouderen is vrouw; in de leeftijd 45 tot 54 zelfs bijna twee keer zo vaak als mannen. Toch blijft beleid in deze sectoren sturen op méér uren en flexibiliteit, zonder rekening te houden met deze dubbele belasting.

Mantelzorg is onvrijwillige liefdevolle belasting

Flexibele roosters laten mantelzorg niet verdwijnen; de taken verschuiven slechts, omdat mantelzorg geen keuze is maar noodzaak. Steeds vaker wordt mantelzorg niet meer als aanvulling, maar als opvulling van personeelstekorten gezien.

De gevolgen zijn ernstig: overbelasting, gezondheidsklachten, loopbaanonderbrekingen en pensioenachterstanden. In zorg en welzijn combineert bijna één op de vijf werkenden betaald werk met mantelzorg; onder deeltijders een kwart. Intensieve mantelzorgers werken gemiddeld acht uur per week minder. Veel durven geen verlof of thuiswerk aan te vragen uit angst voor reputatie- en loopbaanschade. Zelfs maatregelen als vakantiespreiding kunnen averechts werken: vrije dagen worden dan vooral besteed aan zorg, niet aan herstel.

Samenredzaamheid

Er zijn voorstellen voor betere ondersteuning, zoals compensatie voor inkomensverlies, respijtzorg, juridische erkenning en meer beleidsruimte. Zolang vooral degene met het laagste inkomen, vaak de vrouw, stopt met werken, versterkt dit beleid de ongelijkheid. Nederland kan leren van Vlaanderen, waar mantelzorgers een officieel statuut, erkenning en sociale voordelen hebben, en van Duitsland, waar familiezorg is geïntegreerd in het zorgstelsel. Maar dan moet gendergelijkheid expliciet onderdeel van het beleid zijn.

Rechtvaardigheid

Zolang beleid inzet op flexibiliteit in vrouwelijk gedomineerde sectoren, in plaats van op rechtvaardige verdeling en waardering van zorg, zullen steeds meer vrouwen afhaken. Met hoge maatschappelijke kosten tot gevolg.

De kernvraag is daarom niet hoe we mantelzorg technisch inpassen, maar hoeveel onrechtvaardigheid we als samenleving nog bereid zijn te accepteren. Willen we die norm doorbreken, dan horen recht op vervanging, pensioensopbouw, verlofrechten en een financiële vangnetregeling bij plots wegvallende zorg tot de basis. Dat is geen luxe, maar randvoorwaarde voor een duurzaam en zorgzaam zorgstelsel waarin iedereen kan blijven meedoen.

Door Annemarie Bergsma, docent Verpleegkunde bij De Haagse Hogeschool en ex-mantelzorger