De gezondheidszorg in Nederland staat de komende jaren voor grote uitdagingen. Op sommige gebieden loopt de zorg nu al vast; denk aan huisartspraktijken zonder opvolgers en lange wachtlijsten in de ouderenzorg en de ggz. Als we op de huidige voet doorgaan zullen de problemen snel toenemen. Het is daarbij vooral de demografische ontwikkeling die ons parten speelt: het toenemende beroep op de professionele gezondheidszorg van een vergrijzende bevolking en het afnemende aantal medewerkers dat zorg kan leveren, veroorzaken in combinatie een snel groeiende schaarste.

Te weinig vooruitgang

De huidige VWS-akkoorden (IZA, WOZO, GALA en TAZ) proberen antwoorden te vinden op deze uitdagingen: het beroep op professionele zorg moet minder en de aantrekkelijkheid om in de zorg te werken moet beter. Stimulering en bekostiging van preventie – wat nu niet echt gebeurt – gaat daarbij helpen. Deze akkoorden zijn een stap in de goede richting. Op veel bestuurlijke tafels leiden ze tot nuttige gesprekken en ideeën. Maar we zien nog te weinig vooruitgang. “Er trilt veel in de zorg, maar er beweegt nog weinig”, zei ooit een minister van VWS. Institutionele en individuele belangen, verkeerde financiële prikkels, financieringsschotten, belemmerende wet- en regelgeving, kortom de systeemwereld staat een echte beweging in de leefwereld van burgers en de werkwereld van professionals vaak in de weg. We weten waar we naartoe moeten, maar een concreet plan hoe daar te komen ontbreekt.

Fundamentele transitie

Stelselwijzigingen en ingrepen in de systeemwereld gaan op korte termijn de oplossing niet brengen. Daarvoor is de problematiek te fundamenteel en te complex: de medische wereld blijft maar innoveren, professionaliseren en specialiseren, hetgeen de kosten opdrijft en het gebrek aan medewerkers alleen maar vergroot. Er is een fundamentele transitie noodzakelijk die, denken wij, vooral van onderop, vanuit burgers en samenleving moet komen. Burgers en professionals zullen, ondanks de toenemende schaarste, samen nieuwe wegen moeten vinden om gezond en gelukkig te leven. Zij gaan voor zichzelf en voor elkaar zorgen. Zo zal de behoefte aan professionele zorg verminderen.

Zelfherstellend vermogen

“Passende zorg is waardegedreven”, aldus het beleidsdocument Passende Zorg van het Zorginstituut. Wij pleiten voor waarden als de kracht en het zelfherstellend vermogen van mensen en de ‘samenredzaamheid’ en onderlinge solidariteit binnen gemeenschappen; voor het streven naar een inclusieve samenleving waarin iedereen meedoet, waardig kan leven en gelijke kansen heeft; voor het benutten van de intrinsieke motivatie van professionals, die dan in staat zijn om oplossingen op maat te vinden samen met burgers en gemeenschappen; en vooral voor de terugkeer naar het vertrouwen als basis voor nieuwe oplossingen en systemen. Vertrouwen tussen burgers en professionals, tussen financiers en zorgaanbieders en tussen instellingen onderling. En van eenieder mag worden verwacht dat hij/zij zich betrouwbaar en verantwoordelijk opstelt.

Tegen de stroom in

Dit zou moeten leiden tot een beweging van onderop. Daarin zullen burgers, zorgaanbieders, maatschappelijke organisaties en financiers regionaal en in wijkverband samenwerken om zorg en welzijn optimaal in te richten. Er zijn inmiddels tal van voorbeelden waarbij dit al wordt vormgegeven, denk aan Austerlitz Zorgt voor elkaar, De Zeeuwse Zorgcoalitie, SamenBeter in Amsterdam Noord, Vitaal Vechtdal, Zoetermeer 2025 en nog vele andere. Deze voorbeelden hebben gemeen dat ze vaak tegen de stroom in moeten roeien van de systeemwereld. Het is vooral dankzij veel doorzettingsvermogen dat zij zich staande weten te houden. Het advies van de Raad voor de Volksgezondheid en de Samenleving over groot onderhoud op het stelsel heet niet voor niets Met de stroom mee; we moeten voorwaarden creëren waardoor dit soort initiatieven de stroom mee krijgen. En vervolgens laten zien hoe het wél kan.

Systeemwereld op afstand

Wij stellen voor om ruimte te creëren voor ‘Blauwe Zones’. In deze gebieden wordt de huidige systeemwereld een beetje op afstand gezet. Dan kan een samenwerkingsverband van regionale partijen opstaan dat de verantwoordelijkheid neemt voor de verbetering van het welzijn en de volksgezondheid van de inwoners. Zo’n Blauwe Zone kan een stadswijk zijn, of een grotere regio. Blauwe Zones omvatten niet uitsluitend de zorgsector, maar juist ook de woon- en leefomgeving van burgers. Alleen zo worden kansen voor optimale preventie en participatie van burgers maximaal benut. Het is belangrijk dat burgers voor elkaar kunnen zorgen en dat ook kwetsbare inwoners een plek in de maatschappij kunnen houden. Zij zullen dan minder een beroep doen op de schaarser wordende zorgverleners. Zorgzame wijken, eenzaamheidsbestrijding, sociale cohesie, gezonde woningen, woonvormen die ‘samenzorg’ stimuleren zijn allemaal minstens zo belangrijk als het optimaliseren van de professionele gezondheidszorg. De gezondheidsverschillen in Nederland zijn groot en namen de afgelopen tien jaar verder toe; het verschil in gezonde levensjaren tussen hoog- en laagopgeleide burgers is opgelopen tot vijftien jaar. Het terugbrengen van deze gezondheidsverschillen zou een belangrijk speerpunt moeten zijn van Blauwe Zones. Dit is immers goed meetbaar tot op wijkniveau, waardoor een gerichte aanpak mogelijk is met de belangrijkste betrokken partijen in de wijk.

Leidende coalitie

Cruciaal voor succesvolle Blauwe Zones is dat er een ‘leidende coalitie’ wordt gevormd van burgers en professionals die samen het verschil kunnen maken. Het ligt voor de hand om burgerinitiatieven en zorgcoöperaties die al bestaan, te omarmen en als uitgangspunt te gebruiken. Verder zouden de belangrijkste zorgaanbieders (ouderenzorg, jeugdzorg, ggz, regionale huisartsen, ziekenhuizen) en lokale welzijnspartijen moeten worden betrokken. Ook woningcorporaties en financiers (zorgverzekeraars, zorgkantoren en gemeenten) behoren tot de leidende coalitie. Het vergt een zekere samenwerkingsvolwassenheid in de regio om zo’n leidende coalitie te vormen. Die volwassenheid is op dit moment niet overal voldoende sterk aanwezig. Een samenwerkingsverband zal aan bepaalde eisen van professionaliteit, governance en doorzettingsmacht moeten voldoen. Alleen dan kunnen ze de verantwoordelijkheid dragen voor de lokale volksgezondheid en het welzijn van inwoners. Wij pleiten voor een stapsgewijze en gedifferentieerde benadering, waarbij regio’s die volwassen genoeg zijn, de ruimte krijgen om een Blauwe Zone te vormen.

Geen schotten meer

De bestaande financiering vanuit de Zvw, de Wlz en de Wmo wordt in zo’n Blauwe Zone gecombineerd tot één integraal financieel budget. Dan immers zijn financieringsschotten geen belemmering meer om domeinoverstijgend samen te werken. De Blauwe Zone vormt een governancestructuur die het mandaat heeft om te bepalen welke initiatieven worden ontplooid en hoe het integrale budget wordt besteed. Het doel is dat een Blauwe Zone erin slaagt om door goede preventie en een betere inrichting van de leefomgeving van inwoners de gezondheidsverschillen in de regio te verkleinen. Nevendoelen zijn de druk op de zorg te verlagen en daarmee ook zorgkosten te besparen. De shared savings die daardoor ontstaan, kunnen worden ondergebracht in een lokaal zorgfonds. Hieruit kunnen nieuwe initiatieven worden gefinancierd. Een Blauwe Zone moet minstens vijf jaar de kans krijgen zich te ontwikkelen en zich te bewijzen. En bij gebleken succes wordt het initiatief doorgezet en het mandaat verlengd. Dan kan de Blauwe Zone de pilot-status ontgroeien.

Transitieperiode

Het succes van een Blauwe Zone wordt afgemeten aan een aantal criteria: bijvoorbeeld de mate waarin inwoners hun eigen gezondheid en welzijn ervaren, het verschil in gezonde levensjaren binnen de inwonerspopulatie, de beheersing van de zorgkosten en de mate waarin er minder beroep gedaan wordt op professionele gezondheidszorg.

We pleiten ervoor om de komende jaren een transitieperiode in te gaan waarin Blauwe Zones de kans krijgen. Ze kunnen van elkaar leren. Landelijk kunnen we al lerend en experimenterend een beeld krijgen hoe uiteindelijk het stelsel kan worden aangepast. Zo maken we als samenleving kans de aanstaande zorgcrisis duurzaam het hoofd te bieden.

Door: Vivian Broex, Maarten van Rixtel en Jeroen van den Oever, bestuursleden van respectievelijk zorgaanbieders Diakonessenziekenhuis, Sensire en Fundis, Rudi Westendorp, directeur Reable Nederland, Edwin Velzel, bestuurder pensioenuitvoerder PGGM, Hans Ouwenhand, bestuurder van Centraal AdministratieKantoor CAK, en Aad Koster, voorzitter NVTZ.