“Het project draait om het faciliteren van gezonder gedrag tijdens de nachtdienst van zorgmedewerkers – zowel verpleegkundigen als laboranten van de radiologie doen mee met de pilot. Hierbij wordt onder andere een powernap faciliteit aangeboden dichtbij de afdeling, zodat verpleegkundigen om de beurt een rustmoment kunnen pakken. Daarnaast faciliteert het ziekenhuis een gezonde maaltijd tijdens de nachtdienst. 

Ook besteedt de werkgroep, bestaande uit medewerkers van de afdeling, aandacht aan informatievoorziening over gezond gedrag tijdens en rondom een nachtdienst. Dit doen zij in de vorm van posters, folders en praatjes tijdens bijeenkomsten. 

Het idee erachter is om bewustwording te vergroten, rustmomenten en gezonder eten gemakkelijker toegankelijk te maken en medewerkers echt aan te zetten om andere keuzes te gaan maken in de periode van een nachtdienst. Elke kleine verandering kan daarbij al helpen. Wanneer je al een gezonde maaltijd eet en je je uitgeruster voelt, pak je bijvoorbeeld minder snel naar snacks als tussendoortje. Het gaat dus om een verandering in houding en gedrag.”

Hoe werkt zo’n powernap tijdens de nachtdienst?

“Een powernap is echt – de naam zegt het al – een ‘nap’, ofwel een kort slaapje of rustmoment van 20 minuten. Medewerkers zetten hiervoor de wekker. Langer moet de powernap ook niet duren, anders kom je in een diepe slaap terecht en word je juist vermoeider wakker. 

Iedere verpleegkundige kan tijdens de nachtdienst in ieder geval één powernap doen. Hiervoor maken zij aan het begin van de dienst, tijdens de ‘Nachtstart’, een schema. Al naar gelang behoefte kun je nog een tweede powernap doen. Heb je nog een lange rit naar huis voor de boeg? Is het rustig op de afdeling en voel je je erg moe? Dit is naar gelang behoefte en ruimte op de afdeling in te plannen.”

En de informatievoorziening?

“Uit ons vooronderzoek bleek dat 51 procent van de ondervraagde medewerkers nooit informatie heeft gehad of heeft opgezocht over de lichamelijke en mentale impact van werken in de nacht en wat je het beste kunt doen om deze effecten te beperken. Ruim 80 procent van de ondervraagden had behoefte aan meer informatie hierover. We hebben informatiemateriaal zoals folders en posters ontwikkeld en verspreid op de afdelingen.  

Hierin staat bijvoorbeeld informatie over wat de inname van koolhydraten (waaronder suikers) met je lichaam en geest doet. Dit is bij heel veel mensen niet bekend. Door dergelijke informatie laagdrempelig aan te bieden, hopen we hen te stimuleren om koek en chips achterwege te laten en in plaats daarvan voor een gezonder alternatief te kiezen.

Wat veel mensen ook niet weten, is dat 17 uur wakker zijn gelijk staat aan 0,5 promillage alcohol in je bloed! De eerste nachtdienst wordt vaak doorgetrokken zonder een rustmoment op de dag die eraan vooraf gaat. Concentratie en alertheid zijn ‘s nachts al verminderd, je lichaam staat eigenlijk in spaarstand. Daarbij heeft ook een tekort aan slaap invloed op je prestatievermogen. Toch worden er veel belangrijke zaken tijdens een nachtdienst gepland, omdat er dan gevoelsmatig meer tijd is, zoals het uitzetten van medicatie of het volgen van scholing. Maar wanneer je verminderd geconcentreerd en alert bent, kun je je afvragen hoe effectief dat is.

Daarnaast worden de nachtdiensten ook als steeds drukker ervaren, patiënten hebben steeds meer zorg nodig, dit geldt ook in de nacht. Ook de spoedeisende hulp ziet het aantal patiënten in nacht toenemen, waardoor de laboranten van de radiologie steeds drukker krijgen foto’s te maken ter ondersteuning van de diagnostiek.

Het is goed om met medewerkers hierover in gesprek te gaan en hopen we hen aan te zetten tot het maken van andere keuzes. Een powernap doen voor het uitzetten van je medicatie, kan je prestatie namelijk al verhogen.

Je lichaam helpt ook niet mee om tot gezonde keuzes te komen. Zo is het wetenschappelijk bewezen dat het omgooien van je bioritme daadwerkelijk maakt dat je meer zin krijgt in ongezonde voeding. De hormonen die je gevoel van honger en verzadiging aansturen, raken namelijk ook uit balans. 

Medewerkers over dit alles informeren leidt natuurlijk niet direct tot ander gedrag, maar zet wel aan tot nadenken hierover. De combinatie met de geboden faciliteiten waarover verpleegkundigen zelf meedenken, maakt dat zij hier bewuster mee bezig zijn en hun gedrag geleidelijk aan veranderen. Dit gaat niet van de een op de andere dag, want je hebt het hier over het doorbreken van gewoontes en tradities die vaak al tientallen jaren bestaan. Om die reden vinden we het ook heel belangrijk om in de informatievoorziening de nieuwe generatie actief te betrekken, zodat zij vanaf de start van hun carrière zich hopelijk al wat gezonder nachtdienstgedrag eigen kunnen maken.”

Wat was voor het ETZ de aanleiding hiermee te starten?

“Het is kenmerkend voor zorgpersoneel om heel goed voor anderen te willen zorgen. Ze geven alles voor hun patiënten, nemen het onregelmatig werken voor lief en zijn vaak ook nog mantelzorger thuis. De neiging bestaat daarbij minder goed voor jezelf te zorgen. 

Tot nu toe werden de effecten van werken in de nacht ook onderschat, er was weinig aandacht voor. Met name door de covid-periode heeft het besef dat we zuinig moeten zijn op het personeel, meer voor hen moeten zorgen, een vlucht genomen. We hebben doen inzien dat materiaal uiteindelijk altijd te regelen is, maar personeel is het kwetsbaarste punt! Daar is iedereen, inclusief de raad van bestuur van het ziekenhuis, zich nu erg van bewust, waardoor P&O dit project graag wilde oppakken.” 

Wat is de grootste succesfactor?

“Ons hele project draait om het faciliteren van medewerkers; het is in principe vrijblijvend, we schrijven niks voor, nemen niks van hen over. Medewerkers zijn zelf in de lead en de sleutel tot succes. We merken dat het faciliteren van bepaalde voorzieningen en hen informeren enorm helpt, maar ze moeten uiteindelijk zelf de keuze maken voor een gezonde maaltijd of een powernap. Dit gaat niet van de ene op de andere dag, want het gaat ook om het doorbreken van routines en gewoonten. 

Hier liggen binnen het ziekenhuis wel een aantal uitdagingen: snoep is op iedere afdeling dagelijks te vinden, er is taart in overvloed als traktatie bij iedere verjaardag en ook als dank van patiënten… het is echt gewoonte in een ziekenhuis en zeker op een verpleegafdeling! We hebben dan ook niet de illusie dat we van de een op de andere dag deze gewoontes kunnen doorbreken en alles kunnen veranderen. Daarbij kan een traktatie natuurlijk wel een keer, maar het lijkt nu meer de standaard te worden.

Omdat we medewerkers vanaf het begin mee hebben laten denken en niks verplicht opleggen, voelt het wel echt als iets van henzelf en niet als iets dat door het ziekenhuis opgelegd wordt. We houden het laagdrempelig, geven ruimte om te veranderen, stap voor stap. In de hoop dat hierdoor de bereidheid om mee te doen en daadwerkelijk die gezonde keuze te maken, groter wordt. 

Als werkgroep Fit door de Nacht stellen we vooral de kaders op en kijken we hoe we de verschillende ideeën kunnen realiseren, maar het is aan medewerkers zelf om aan te geven hoe zij het willen hebben. Zo hebben we met de afdelingen gespard over hoe een powernap faciliteit er idealiter uitziet en aan welke voorlichting zij behoefte hebben. Op basis daarvan gaan wij met de realisatie aan de slag.” 

Hoe hebben jullie het project aangepakt?

“Het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) dient voor dit project als voorbeeld. In dit ziekenhuis krijgt het thema vitaliteit/fit door de nacht al een aantal jaar structureel aandacht. 

Vergelijkbaar met het JBZ, zijn we begonnen met het creëren van meer awareness voor het thema. In de ‘Week van de Nacht’ hebben we als werkgroep op een pilotafdeling elke dag informatie gegeven over een bioritme, voeding, vocht, slaap, bewegen en ontspannen tijdens een nachtdienst. 

Daarna zijn we gestart met  pilotafdelingen: radiologie en de drie nauw aan elkaar verbonden klinieken van de afdelingen neurochirurgie, plastische chirurgie en orthopedie. Het idee hierachter is dat met name de klinieken ’s nachts voor elkaar kunnen waarnemen tijdens de powernaps.

De pilotafdelingen hebben allemaal een Nachtstart ingesteld waarin ze onder andere met elkaar bespreken: wie gaat hoe laat een powernap nemen, wie willen er met elkaar eten, waarin kunnen we elkaar verder helpen?  

Het staat iedere afdeling vervolgens vrij een eigen draai aan het project te geven. Zo heeft de afdeling Radiologie een ander bed dan de kliniek. Verder deelt de afdeling Radiologie informatie over de impact van de nachtdienst via het eigen Instagram-account.

Wanneer de pilots een succes blijkt, is het idee om het project op termijn ook op de andere afdelingen te starten en om het ook breder uit te rollen onder andere disciplines, zoals beveiliging, artsen en arts-assistenten.” 

Hoe worden effecten van het project in beeld gebracht?

“Bij medewerkers van de pilotafdelingen is bij de start een vragenlijst afgenomen, waarin handelen en ervaring van de nachtdienst en de periode eromheen centraal stonden. Aspecten als concentratie, futloosheid, alertheid, eetgedrag, slaap werden hierin uitgevraagd. Uit deze meting bleek onder meer dat medewerkers hun algemene fitheid in een periode van dagdiensten met gemiddeld een 7,6 beoordeelden, terwijl deze in een periode van nachtdiensten slechts een 5,2 scoorde. In een periode van nachtdienst bleken medewerkers veel minder te slapen; overdag (bij)slapen wordt als erg lastig ervaren. In verhouding tot een periode van dagdiensten zag de werkgroep ook een toename in ‘gemakseten’, zoals koek, snoep en tosti’s.

Aan het einde van de pilotperiode – na drie maanden – wordt deze meting herhaald, om de effecten van het Fit door de Nacht project in beeld te brengen. Daarnaast gaan we als werkgroep ook incidentmeldingen bekijken. In hoeverre was een medewerker in staat om beste zorg te leveren toen het incident gebeurde? Wat leren we hiervan?”

Wat zien jullie voor effecten van het project tot nu toe?

“De pilot is nu een maand bezig, dus het is nog wat vroeg om echt effecten te kunnen zien. Wat we wel zien is dat verpleegkundigen erg enthousiast en gemotiveerd zijn om mee te doen. Zeker omdat ze zelf mee hebben gedacht in de vormgeving van het project, is de bereidheid tot deelname groot. Van de pilotafdelingen horen we ook al terug dat de powernap hen helpt om alerter te zijn. Het was meer geaccepteerd dat iemand even wegging om te roken dan om een powernap te doen, dit zien we nu langzaam veranderen. Zorgmedewerkers zijn door ervaring gaan inzien dat de inzet van een rustmoment helpt bij het verhogen van hun alertheid en het bieden van de beste patiëntzorg. En ook kunnen ze door een rustmoment zelf veilig naar huis rijden.”

Vijf tips van Claire van der Weegen om aan de slag te gaan met een project als ‘Fit door de Nacht’

1. Heb je nog geen ervaring met nachtdiensten, ga minimaal twee nachten meelopen! Ervaar zelf wat het met je doet tijdens de nacht: heb je honger of juist geen trek, hoe is het om te combineren met je thuissituatie en lukt het om overdag te slapen?
2. Elk lichaam is anders, maar veel medewerkers voelen lichamelijke en psychische ongemakken van werken in de nacht. Toch geeft het merendeel aan dat het geen reden is om een andere baan te zoeken. Nachtwerk hoort bij werken in de zorg, maar neem dit niet zomaar voor lief als organisatie. Kijk hoe je met laagdrempelige faciliteiten de negatieve effecten tot een minimum kunt beperken.
3. Gezond gedrag tijdens de nachtdienst vraagt vaak het doorbreken van gewoontes en daarmee gedragsverandering. Dit bereik je niet door gezond gedrag op te leggen, maar vanuit intrinsieke motivatie. Geef de initiatieven dan ook samen met de afdelingen, samen met de professionals, vorm.
4. Er is vaak al veel kennis in huis. Betrek de slaapverpleegkundige, diëtetiek, fysiotherapie en de medisch psycholoog erbij. Zij kunnen op inhoud meedenken en voorlichting geven. Denk als organisatie aan de voorkant na over de kosten. Met betere informatievoorziening alleen red je het niet, je hebt concrete faciliteiten nodig om medewerkers te ondersteunen bij het maken van de gezonde keuze tijdens nachtdiensten. Het realiseren van powernap faciliteiten en gezonde maaltijden vraagt een voorinvestering, maar dit betaalt zich op termijn terug in bijvoorbeeld minder ziekteverzuim en betere patiëntenzorg. 
5. En bovenal: ga en blijf in gesprek met medewerkers over wat zij ervaren tijdens de nachtdienst. Het doet je beseffen hoe heftig het is, ook in combinatie methet draaiende houden van een thuissituatie. En daarnaast krijg je inzicht in de behoeften van medewerkers, waardoor je hier passend in kunt faciliteren en investeren.

Meer weten? Neem contact op met Claire van der Weegen