Door Silvia de Ruiter en Goof Buijs van UNESCO chair Global Health & Education

Scholen bereiken kinderen met verschillende sociaaleconomische en etnische achtergronden (WHO, 1997). Hierdoor kunnen scholen bijdragen aan het verminderen van de gezondheidsverschillen in onze samenleving. Bovendien zijn er aanwijzingen dat gezond gedrag bijdraagt aan betere leerprestaties. Zo kan de aandacht voor gezondheid op school het behalen van de onderwijsdoelen van de school bevorderen. In dit artikel beschrijven we wat een ‘gezonde school’ is en geven we twee voorbeelden uit het buitenland van een relevante gezonde school aanpak. Tot slot laten we zien wat we in Nederland kunnen leren van andere landen.

Gezonde school

Het concept ‘gezonde school’ is in de jaren ’80 van de vorige eeuw geïntroduceerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO, 1986). De internationale term is ‘health promoting school’. Het concept is gericht op een school-brede aanpak om de gezondheid en het welzijn van kinderen te bevorderen. Gezonde school gaat om een combinatie van gezondheidslessen in de klas en aanpassingen in het schoolbeleid. Maar ook in de fysieke en sociale omgeving van de school. Zoals de kinderen, de ouders en de leerkrachten. En de buurt en wijk van de school. Sinds de jaren ‘80 ontstonden veel initiatieven en onderzoeken rondom de gezonde school. Een daarvan is de oprichting van het Europese gezonde school netwerk Schools for Health in Europe (SHE) network. In dit netwerk wordt ‘gezonde school’ omschreven als: een school met een planmatige aanpak van gezondheid, welzijn en de ontwikkeling van ‘social capital’ van iedere leerling, docent en niet-onderwijzend personeel.

Onderzoek naar de effecten van de gezonde school aanpak laat verbeteringen zien in gezondheid, welzijn en schoolprestaties. Uit verschillende systematische reviews blijkt dat de gezonde school aanpak een positieve invloed heeft op de body mass index (BMI) van kinderen. En leidt tot meer lichaamsbeweging en een hogere consumptie van groente en fruit. De WHO stelt in 2021 dat er voldoende wetenschappelijke basis is voor de bijdrage van gezonde school aan een gezonder leven en betere schoolprestaties van kinderen.

De WHO werkt samen met UNESCO en andere VN organisaties om elke school in de wereld een gezonde school te laten zijn. Hiervoor is een uitgebreide set standaarden en richtlijnen voor gezonde school opgesteld.

Gezondheid en welzijn onderdeel van het Schots curriculum

Een voor Nederland interessant voorbeeld van een landelijke gezonde school aanpak is te vinden in Schotland. Daar is gezondheid en welzijn sinds 2012 opgenomen in een nieuw curriculum voor iedere Schotse school: ‘Curriculum for Excellence’. Dit nieuwe curriculum plaatst leerlingen in het hart van het onderwijs. Het is een samenhangend curriculum voor kinderen van 3 tot 18 jaar oud. Centraal staan vier kerncompetenties: succesvolle leerlingen, zelfverzekerde individuen, verantwoordelijke burgers, effectieve werknemers.

‘Gezondheid en sociaal-emotioneel welzijn’ is één van de acht aandachtsgebieden van het schoolcurriculum. Dit aandachtsgebied ziet Schotland samen met taal en rekenen als de verantwoordelijkheid van alle schoolmedewerkers. Schotland is een van de eerste landen ter wereld waar gezondheid en sociaal-emotioneel welzijn volledig geïntegreerd is in het curriculum.

IJslands preventiemodel

Uniek aan de aanpak van gezonde school in IJsland is dat naast de school ook de gemeente waar de school onderdeel van uitmaakt onderdeel is van hun aanpak. Een gezonde school in een gezonde gemeente of gezonde wijk: ‘health promoting community’. Naast de onderbouw, de basisschool, het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs maakt in IJsland ook de gezonde werkplek en gezondheid van ouderen in de wijk onderdeel uit van deze aanpak. Gemeentes voeren de regie over een gezondere woon- en leefomgeving voor alle bewoners en schoolgaande jeugd. Landelijk vindt samenwerking plaats met ministeries, overheidsinstanties en Ngo’s. Het IJslandse model is gebaseerd op regelmatig monitoren en onderzoek doen.

Scholen in IJsland krijgen ondersteuning bij het systematisch werken aan gezondheidsbevordering. Zij werken aan een gezondere schoolomgeving voor zowel leerlingen, schoolpersoneel, ouders en de lokale buurt of wijk. Scholen zijn autonoom in hun keuze om gezonde school te worden. Deelname aan gezonde school is gratis.

De gezonde school in Nederland

Nederland kent een lange historie als het gaat om de ontwikkeling en invoering van de gezonde school. De landelijke gezonde school aanpak startte in 2004 en leidde tot de ontwikkeling van het ‘landelijke programma Gezonde School’ Met de Gezonde School aanpak kunnen scholen structureel, integraal en planmatig werken aan een gezonde leefstijl. De vier pijlers van Gezonde School in Nederland zijn: educatie, schoolomgeving, signaleren en beleid.

Scholen kunnen gratis op maat advies en ondersteuning krijgen van één van de meer dan 200 Gezonde School adviseurs. Daarnaast kunnen scholen een vignet Gezonde School aanvragen. Dit is een kwaliteitskeurmerk voor scholen die werken aan het verbeteren van de gezondheid van hun leerlingen. Deelname aan Gezonde School is op vrijwillige basis. De missie van het landelijke programma Gezonde School is om van alle scholen in Nederland een gezonde school te maken. Inmiddels is 40% van de scholen in Nederland (po, so, vo en mbo) aan de slag met de Gezonde School-aanpak. De impact van dit programma wordt momenteel geëvalueerd. De resultaten worden eind 2023 verwacht.

Gezondheidsverschillen in Nederland verkleinen met gezonde school

Er gebeurt al veel in Nederland om de gezondheid en het welzijn van kinderen en jongeren te verbeteren. Over het algemeen gaat het goed met hun gezondheid. Zeker in vergelijking met andere Europese landen. Wel zien we in Nederland een toename in gezondheidsverschillen onder kinderen en jongeren. Het vraagt om een gezamenlijke inspanning om deze verschillen kleiner te maken. Gezonde school kan hier zeker een bijdrage aan leveren zoals uit onderzoek van de WHO blijkt.

Het is interessant dat de wijkgerichte aanpak uit IJsland recent in Nederland is geïntroduceerd: ‘Opgroeien in een Kansrijke Omgeving (OKO)’. Het Trimbos Instituut voert dit als project uit en richt zich op een preventieaanpak voor gemeenten om alcohol, drugs en tabak gebruik bij jongeren te voorkomen. Met als aanpak om een leefomgeving voor hen te creëren waarin ze gelukkig en gezond opgroeien. Het project stelt thuis (gezin), school, vriendenkring (peergroep) en vrije tijd centraal in de aanpak. Binnen de gemeente is een samenwerkingsverband tussen alle sectoren, om in te zetten op een positieve leefomgeving voor jongeren. Na een succesvolle pilot met 6 gemeenten werken nu meer dan 30 gemeenten met de aanpak Opgroeien in een Kansrijke Omgeving.

Een nationale curriculum hervorming zoals in Schotland lijkt voor Nederland niet eenvoudig haalbaar te zijn. Zo voert de politiek in Nederland bijvoorbeeld al jaren een debat over de nieuwe kerndoelen (de wettelijke kaders voor de kern van de onderwijsinhoud van het primair onderwijs). Wij pleiten wel voor een steviger plek voor gezondheid en welzijn in het Nederlandse onderwijs. Zodat alle kinderen en jongeren in Nederland zich gezond ontwikkelen.