Door Miriam Kroeze, senior adviseur medisch risicomanagement bij MediRisk.
Dit artikel maakt deel uit van de special over safety-II van KIZ. Naar de overzichtspagina
Waarom besteedt MediRisk als medisch aansprakelijkheidsverzekeraar zoveel tijd en energie aan het nieuwe veiligheidsdenken? We pakten als onderlinge waarborgmaatschappij van 47 zorgorganisaties deze handschoen begin 2017 op. Tijdens het jubileumcongres werd het onderwerp op de agenda geplaatst door sprekers als de Deense professor Erik Hollnagel en professor Sydney Dekker.
Binnen drie jaar werden deelnemers uit dertig ziekenhuizen getraind. Door het onderling uitwisselen van ervaringen werd snelheid gemaakt met het veranderen van het denken over patiëntveiligheid en de praktische toepassing ervan. Reden was een afnemende leeropbrengst vanuit de bestaande veiligheidsaanpak. Bovendien past het invoeren van nog meer veiligheidsmaatregelen niet bij onderwerpen waarbij het bijna altijd goed gaat, zoals in de geboortezorg.
De verzekerbaarheid van medische aansprakelijkheid staat echter wel onder druk, juist door claims vanuit de geboortezorg. Die komen weinig voor, maar hebben wel grote impact op alle betrokkenen en kosten veel geld.
Leren van incidenten
De afgelopen vijftien jaar lag de focus vooral op het leren van incidenten en calamiteiten. Op advies van voormalig president directeur Shell Nederland Rein Willems en in opdracht van toenmalig minister Hoogervorst werd het programma Sneller Beter ingevoerd om de veiligheid in ziekenhuizen te vergroten. Vanaf 2008 werkt ieder ziekenhuis met een veiligheidsmanagementsysteem. De directie is verantwoordelijk voor veiligheid, zorgverzekeraars onderhandelen op veiligheid en de overheid is daadkrachtig.
Deze adviezen hebben, zeker in samenwerking met de rapporten over zorggerelateerde schade en het landelijke VMS Veiligheidsprogramma (2008-2012), geleid tot een overvloed aan veiligheidsmaatregelen. Daarnaast tot een sterke focus op het leren van alles wat er niet goed gaat.
Van Safety-I naar Safety-II
Daar kwam in 2015 verandering in. De Deense professor Erik Hollnagel schreef in het whitepaper ‘From Safety -I tot Safety -II’ dat je niet alleen kunt leren over veiligheid door louter naar onveilige situaties te kijken. Het huidige veiligheidsdenken, ook wel Safety-I genoemd, ziet de mens als risicofactor. Door checkmomenten in te bouwen, zoals een time-out, zorgen we ervoor dat de mens belangrijke onderdelen niet vergeet.
De Safety-I denkwijze houdt geen rekening met het feit dat het bijna altijd goed gaat. Niet omdat zorgverleners precies de procedures volgen. Wel omdat zij zich aanpassen aan de omstandigheden waarin zij werken. Hoe complexer de omgeving, hoe belangrijker menselijke vermogens als flexibiliteit en aanpassingsvermogen zijn om te kunnen omgaan met complexiteit en variatie in het werk.
Aanpassingen
De belangrijkste uitdaging voor verbetering van de patiëntveiligheid is dan ook om zicht te krijgen op de aanpassingen die zorgverleners dagelijks in hun werk doen. Zo leren we begrijpen waarom het meestal goed gaat, ondanks alle onzekerheden, tegengestelde doelen en wisselende omstandigheden die zich voordoen in een complexe werkomgeving als de zorg.
Andere denkwijze
Dit vraagt een andere denkwijze. Een nieuw veiligheidsdenken waarbij de focus verschuift van de dingen die fout gaan naar verzekeren dat zoveel mogelijk dingen goed gaan. Het voordeel hiervan is dat je niet hoeft te wachten op zaken die fout gaan om van te leren. Gaat het toch fout, dan wijst dat op ongewenste variaties in een systeem dat blootgelegd en verbeterd kan worden in dialoog met alle betrokken zorgverleners en vaak ook patiënten.
Safety-II past naadloos in een tijd waarin zorgverleners verdwalen in een woud van regelgeving en controle. Dat zei ook prof. Sydney Dekker tijdens het MediRisk-congres van 2017.
Kennis uitwisselen
Safety-II vraagt geen enorme inspanning. Zorgverleners werken zonder het te weten al deels vanuit een Safety-II aanpak. Het is niet lastig om ook eens met elkaar een complexe ziekenhuisopname te bespreken waarbij iedereen tevreden is over het resultaat. Om daarna te bepalen welke factoren bij hebben gedragen aan een positief resultaat.
Er is al veel aandacht voor het reflecteren op de dagelijkse praktijk en het verbeteren van de team performance. Het versterken van het aanpassingsvermogen binnen zorgprocessen wordt al opgepakt. Maar het zal wel om een andere aansturing vragen. Essentieel is leiderschap met een groot vertrouwen in zorgverleners.
Inmiddels zijn op initiatief van MediRisk ziekenhuizen getraind in de principes van Safety-II en het toepassen van FRAM (Functional Resonance Analysis Method). Wat wij zien, is dat de FRAM-methode multi-inzetbaar is op onderwerpen waar de laatste tijd geen winst meer op werd geboekt, zoals bijvoorbeeld valincidenten, medicatieverificatie of het verbeteren van antistollingsmanagement. Dan blijkt de work-as-imagined (de wereld van de protocollen en richtlijnen) heel anders te zijn, dan de dagelijkse praktijk (work-as-done). Nikki Damen uit het ETZ noemt het geen hogere wiskunde.
De volgende stappen zijn dan:
- leren van de dagelijkse praktijk op de juiste veiligheidsparameters te monitoren;
- ons reactievermogen op zowel verwachte als onverwachte omstandigheden verbeteren;
- anticiperen zodat wij ons beter kunnen voorbereiden op wat er komen gaat.
Dit wordt ook wel Resilience Engineering genoemd. De komende tijd wisselt MediRisk kennis en ervaring uit met de aangesloten ziekenhuizen. Dit blijven we doen zodat niet ieder ziekenhuis het wiel zelf hoeft uit te vinden.
Praktijkvoorbeelden
Wat nodig is, zijn praktijkvoorbeelden die inspireren. De zorg is complex en iedere context is anders. Toch is het in iedere setting mogelijk om meer te leren van de dagelijkse praktijk. MediRisk gelooft in deze aanpak en blijft ook in 2020 activiteiten organiseren voor zorgorganisaties en zorgnetwerken om een praktische uitwerking van Safety-II gelijk te maken.
Nu het gedachtegoed van Safety -II in steeds ziekenhuizen onderschreven wordt, kloppen ook andere sectoren als de luchtvaart, chemie, bouw aan onze deur om over Safety-II te komen praten. Luchtverkeersleiders en HSE-managers uit de industrie vragen zich nu af of zij van ons kunnen leren. Zij zijn nog blijven ‘hangen’ in de Safety-I gedachte die de nadruk legt op regels en procedures en het leren van incidenten. Wij hebben nu duidelijk de kans als ziekenhuizen in deze beweging voorop te gaan lopen.
