Het aantal zorgboerderijen en het aantal mensen dat ervan gebruikmaakt is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Niet alleen in Nederland, maar ook in andere landen waaronder Noorwegen, Engeland en Italië. Er zijn in Nederland nu ongeveer 1000 zorgboerderijen. De meeste bieden dagbesteding met zorg en ondersteuning aan verschillende doelgroepen waaronder mensen met een verstandelijke beperking, mensen met een psychiatrische achtergrond, mensen met dementie en kinderen uit de jeugdzorg. De zorg en ondersteuning die zorgboerderijen bieden, worden voornamelijk gefinancierd vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning, Jeugdwet, Participatiewet en de Wet Langdurige Zorg. 

Actiever op de zorgboerderij
In de afgelopen jaren deden Wageningen Universiteit, Universiteit Maastricht en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu onderzoek naar de waarde van zorgboerderijen voor verschillende doelgroepen. Deze onderzoeken laten zien dat zorgboerderijen een gunstige invloed kunnen hebben op verschillende aspecten van de gezondheid en het welzijn van verschillende doelgroepen.
‘Je voelt je wat waard. Waardigheid voor mezelf. Ik word gewaardeerd om wat ik doe en ik kan ook nog wat bieden naar de mensen toe, voor de grond, en het fruit. Ja, dat is gewoon leuk’. Dit is een uitspraak van iemand met dementie die deelneemt aan dagbesteding op een zorgboerderij. Mensen met dementie ervaren de activiteiten op de boerderij als nuttig en zinvol, waardoor zij zich onderdeel blijven voelen van de samenleving en het idee hebben nog iets te kunnen betekenen. Mantelzorgers zeggen zich minder schuldig te voelen als ze maatschappelijk actief zijn, wetende dat hun naaste het naar zijn of haar zin heeft op de zorgboerderij. Onderzoek laat verder zien dat mensen met dementie die voor dagbesteding naar een zorgboerderij gaan actiever zijn dan mensen met dementie die gebruikmaken van een reguliere voorziening voor dagbesteding. Dit komt onder andere door de activiteiten die zij op een zorgboerderij kunnen doen, zoals dieren voeren, in de tuin werken en gezamenlijk koken. Op de zorgboerderij bewegen mensen daarom ook meer en zijn zij ook meer buiten. Verder eten en drinken mensen met dementie op een zorgboerderij beter dan mensen die naar een reguliere voorziening voor dagbesteding gaan.

Alternatief voor verpleeghuis
Ook 24-uurszorg op een zorgboerderij, als alternatief voor het verpleeghuis, is in opkomst. Gekwalificeerde zorgprofessionals, veelal in samenwerking met vrijwilligers, begeleiden en ondersteunen de bewoners bij de dagelijkse gang van zaken en voeren het huishouden. Uitgangspunten van de geboden zorg zijn het behouden van de eigen levensstijl van mensen met dementie, tegemoet komen aan de wens om te genieten van het buitenleven en het bieden van een huiselijke woonomgeving. Hiermee past de zorg op zorgboerderijen goed in de ontwikkeling die momenteel gaande is in het kader van het programma Waardigheid&Trots om de kwaliteit van de verpleeghuiszorg te verbeteren. Mensen met dementie die op een zorgboerderij wonen, doen meer mee aan activiteiten, komen meer buiten en hebben meer sociale interacties dan mensen die in een gewoon verpleeghuis wonen, zo laat recent afgerond onderzoek zien. In Kelpen-Oler biedt zorgboerderij de Port 24-uurs verpleeghuiszorg aan. Op het terrein van de melkveehouderij zijn drie kleinschalige woonvormen gerealiseerd. Naast De Port zijn er naar schatting nog circa twintig andere zorgboerderijen die 24-uurs verpleeghuiszorg bieden. 

Mbo-diploma niveau 1
Niet alleen voor mensen met dementie, maar ook voor andere doelgroepen kunnen zorgboerderijen van betekenis zijn. Zorgboerderijen bieden namelijk ook dagbesteding, leertrajecten en woonplekken aan mensen met psychiatrische problematiek, mensen met een verstandelijke handicap of jongeren met een hulpvraag. Op Kwekerij Osdorp in Amsterdam kunnen deelnemers met een indicatie voor dagbesteding bijvoorbeeld een regulier mbo-diploma niveau 1 halen dankzij samenwerking met een ROC. Op andere zorgboerderijen zoals Hoeve Klein Mariëndaal in Arnhem kunnen jongeren met een verstandelijke beperking die geen startkwalificatie in het mbo kunnen halen een door de branches Groen, Horeca en Zorg- en dienstverlening erkende opleiding volgen. Hierdoor nemen de kansen op deelname aan de arbeidsmarkt voor deze jongeren toe. Ruim 20 boerderijen in Noord-Brabant werken samen met jeugdzorginstelling Topaze en bieden jongeren die vanwege hun problemen niet thuis kunnen wonen een woon-werktraject. Jongeren wonen in een zelfstandige unit op de boerderij en werken mee in het boerenbedrijf. Zowel de jongeren als de ouders ontvangen ambulante begeleiding. Onderzoek laat zien dat deze woon-werktrajecten onder andere leiden tot een afname van probleemgedrag, een verbetering van contact met het eigen gezin en terugkeer naar school of werk. Ook in Gelderland en Overijssel werken zorgboerderijen, waaronder het Paradijs in Barneveld en BoerderijCampus in Denekamp, samen met jeugdzorgorganisaties. Kinderen gaan in het weekend naar de boerderij ter ontlasting van de ouders. Dit leidt ertoe dat meer kinderen thuis kunnen blijven wonen wat naar verwachting een gunstig effect zal hebben op de kosten van de jeugdzorg.

Gemeentelijk beleid
Zorgboerderijen kunnen met de zorg en ondersteuning die zij bieden een bijdrage leveren aan het realiseren van de doelstellingen van gemeentelijk beleid. De zinvolle werkzaamheden, de groene omgeving, het samen aan de slag zijn, de samenwerking met vrijwilligers en de aandacht voor beweging en gezond eten stimuleren naar verwachting de maatschappelijke participatie en zelfredzaamheid van de verschillende cliëntengroepen. Voor de één zal dit terugkeer naar school betekenen of doorstroom naar de reguliere arbeidsmarkt, terwijl het voor de ander meer zal gaan om een zinvolle en waardevolle invulling van de dag. Zorgboerderijen kunnen daarnaast een rol spelen in de door gemeenten zo gewenste lokale samenwerking tussen aanbieders van zorg en ondersteuning aan kwetsbare groepen. Dit om onder andere de schotten tussen zorg, welzijn, onderwijs en beschut werk te doorbreken. Verschillende zorgboerderijen laten al zien hoe zij samenwerking met bijvoorbeeld scholen of reguliere zorginstellingen hebben vormgegeven, en wat hiervan de meerwaarde is.

Verspreiden kennis
Hoewel zorgboerderijen van waarde kunnen zijn voor verschillende doelgroepen is dit voor verschillende belanghebbenden, waaronder gemeenten en zorg- en onderwijsinstellingen, nog onvoldoende duidelijk. Wageningen Universiteit (WUR), Universiteit Maastricht (UM) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) voeren daarom met financiering van ZonMw een project uit waarin verspreiding van kennis over de betekenis van dagbesteding en 24-uurszorg op zorgboerderijen centraal staat. In de eerste fase van het project hebben de onderzoekers kennis uit onderzoek op het terrein van zorgboerderijen gebundeld. Deze kennis is in een aantal workshops gedeeld met zorgboerderijen in verschillende regio’s in Nederland. In de tweede fase van het project (november 2016-februari 2017) organiseerden de onderzoekers verdiepende workshops waarin zij met zorgboeren, gemeenten en andere belanghebbenden in gesprek gingen over de kwaliteiten van zorgboerderijen, hoe deze het beste kunnen worden ingezet bij de begeleiding van cliënten en hoe hieromtrent kan worden samengewerkt met andere partijen.

Simone de Bruin is onderzoeker bij het RIVM, Yvette Buist is junior onderzoeker bij het RIVM, Jan Hassink en Hilde Verbeek zijn onderzoekers bij respectievelijk WUR en UM.